Onderzoeksethiek: de uitleg

Onderzoeksethiek: in dit artikel wordt het concept onderzoeksethiek praktisch uitgelegd. Het artikel begint met een algemene definitie van de term, gevolgd door een uiteenzetting van de redenen waarom ethiek in onderzoek belangrijk is en in welke vakgebieden er meer focus op ethiek nodig is dan andere. Veel leesplezier!

Wat is onderzoeksethiek?

Onderzoeksethiek wordt gezien als een gedragscode, die gebaseerd is op respect voor de onderzoeker zelf, voor anderen en de omgeving. Ethiek wordt beheerst door de principes en aannames die ten grondslag liggen aan de manier waarop mensen en organisaties zich zouden moeten gedragen.

Onderzoeksethiek houdt de toepassing van deze principes op verschillende onderzoeksactiviteiten in.

Figuur 1 – onderdelen van onderzoeksethiek

Enkele kernelementen van Onderzoeksethiekwaarover je in dit artikel gaat lezen zijn:

1. Onderzoeksontwerp
2. Uitvoering van het onderzoek
3. Respect voor samenleving en anderen
4. Inzet van middelen en onderzoeksresultaten
5. Wetenschappelijk wangedrag
6. Regulering en controle van onderzoek

De meeste mensen denken bij ethiek aan regels om onderscheid te maken tussen goed en kwaad. Veelgehoorde gerelateerde onderwerpen zijn daarbij de Gulden Regel (behandel anderen zoals je wil dat anderen jou behandelen), de tien geboden, wijze uitspraken van Confucius of de Eed van Hippocrates.

Onderzoeksethiek, de betekenis

Samengevat kan ethiek worden gedefinieerd als ‘normen voor gedrag die onderscheid maken tussen acceptabel en onacceptabel gedrag’.

De meeste mensen leren deze ethische normen thuis, op school, in de kerk of andere sociale omgevingen. Morele ontwikkeling vindt plaats gedurende het hele leven, ondanks dat de meeste mensen het besef van goed en kwaad in de kindertijd eigen maken.

Ethische normen zijn zo breed aangenomen, dat men geneigd is om ze te zien als ‘gezond verstand’. Maar waarom zijn er dan zoveel ethische kwesties in de samenleving?

Verschillende opvattingen over onderzoeksethiek

Verschillende mensen hebben verschillende opvattingen over wat juist en onjuist is, omdat ze ethische normen op hun eigen manier begrijpen en toepassen.

Hoewel wetten gedrag reguleren, zijn ethische normen breder en informeler.

Een handeling kan wettelijk zijn maar als onethisch worden beschouwd, en vice versa. Ethiek gaat over wat mensen als goed of fout beschouwen en kan zelfs leiden tot burgerlijke ongehoorzaamheid als mensen onrechtvaardige wetten willen veranderen.

Verschillende vakgebieden en onderzoeksethiek

Ethiek kan ook worden begrepen als een vakgebied dat gedragsnormen bestudeert, zoals in filosofie, theologie, recht, psychologie en sociologie. Verschillende disciplines, instellingen en beroepen hebben hun eigen normen voor gedrag die passen bij hun doelen.

Deze normen helpen bij coördinatie en het opbouwen van vertrouwen bij het publiek.

Onderzoeksethiek is een gespecialiseerd gebied dat deze normen toepast op onderzoek en wetenschappelijke activiteiten.

Het is belangrijk om ethische normen in onderzoek te volgen omdat ze de waarheid, samenwerking en verantwoording bevorderen, het publiek beschermen en andere belangrijke morele waarden ondersteunen.

Menselijke proefpersonen en onderzoeksethiek

Een eenvoudig en veelgehoord voorbeeld van ethische overwegingen in onderzoek is het gebruik van menselijke proefpersonen, zoals in medisch onderzoek.

Stel je voor dat een onderzoeker een nieuw medicijn wil testen om te zien of het effectief is bij de behandeling van een ziekte.

Hieronder staan enkele ethische overwegingen die gemaakt worden in dergelijke situaties.

Informed consent

De onderzoeker moet ervoor zorgen dat de deelnemende patiënten volledig geïnformeerd zijn over het onderzoek, inclusief mogelijke risico’s en voordelen, voordat ze toestemming geven om deel te nemen. Dit zorgt ervoor dat de deelnemers vrijwillig instemmen en begrijpen waar ze aan meedoen.

Minimale schade

De onderzoeker moet ervoor zorgen dat het onderzoek de deelnemers niet onnodig schaadt. Bijvoorbeeld, als er bijwerkingen zijn, moeten deze zorgvuldig worden bewaakt en behandeld.

Privacy

De privacy van de deelnemers moet worden beschermd. Medische informatie mag doorgaans niet zonder toestemming worden gedeeld, en de resultaten moeten vaak geanonimiseerd worden gerapporteerd om de identiteit van deelnemers te beschermen.

Ethische goedkeuring

Het onderzoek moet worden beoordeeld en goedgekeurd door een ethische commissie voordat het van start gaat. Deze commissie beoordeelt of het onderzoek aan ethische normen voldoet.

Online cursus onderzoeksmethoden voor business studenten  Meer informatie

Voorbeeld: martelen zonder wetenschappelijk of maatschappelijk nut

Een voorbeeld van onderzoek dat ethisch absoluut onaanvaardbaar is, is onderzoek dat opzettelijk schade toebrengt aan mensen of dieren zonder enig wetenschappelijk of maatschappelijk nut.

Een voorbeeld:

Stel je voor dat een onderzoeker besluit om opzettelijk ernstige pijn en lijden toe te brengen aan willekeurige mensen, zonder hun toestemming. De enige reden zou zijn om te observeren hoe ze reageren op extreme pijn.

Dit onderzoek zou ernstige fysieke en psychische schade toebrengen aan de proefpersonen zonder enig gerechtvaardigd wetenschappelijk doel.

Het schendt alle ethische normen die hierboven beschreven zijn met betrekking tot menselijke waardigheid, respect voor mensen en het voorkomen van onnodige schade.

Ethiek op de universiteit

Zoals blijkt uit het voorbeeld hierboven, is het van cruciaal belang dat onderzoekers vroegtijdig leren over ethiek. Dit proces begint natuurlijk al in de kindertijd, maar op de universiteit wordt hier dieper op ingegaan. Ook na het afstuderen blijft dit belangrijk.

Zo zijn er ethiekcursussen. Universiteiten bieden specifieke cursussen aan die zich richten op ethiek in verschillende vakgebieden, zoals medische ethiek, zakelijke ethiek, onderzoekethiek en meer. Ook seminars en workshops zijn populair.

Ethische kwesties kunnen ook worden besproken in reguliere colleges. Docenten gebruiken dan vaak casestudies om studenten te laten nadenken over ethische dilemma’s binnen hun vakgebied.

Onderzoeksethiek en ethische commissies

Ethische commissies, ook wel bekend als ethische review boards of ethische beoordelingscommissies, zijn groepen mensen die verantwoordelijk zijn voor het beoordelen en goedkeuren van onderzoeksprojecten.

Het doel van deze commissies is om de rechten, waardigheid en veiligheid van deelnemers in onderzoek te beschermen.

Deze commissies bestaan vaak uit experts op het gebied van ethiek, wetenschappers, medische professionals en vertegenwoordigers uit de samenleving.

Vaak ziet het proces er ongeveer uit zoals hieronder beschreven:

Fase 1: indienen van een onderzoeksvoorstel

Onderzoekers die van plan zijn een studie uit te voeren waarbij menselijke proefpersonen of dieren betrokken zijn, moeten een onderzoeksvoorstel indienen bij de ethische commissie van hun universiteit, ziekenhuis of organisatie.

Fase 2: beoordeling van het voorstel

De ethische commissie beoordeelt het onderzoeksvoorstel om ervoor te zorgen dat het aan ethische normen voldoet.

Ze kijken naar zaken als de veiligheid van de deelnemers, de informatie die aan deelnemers wordt verstrekt, en of het onderzoek het welzijn van deelnemers respecteert.

Fase 3: feedback en goedkeuring

De commissie kan feedback geven aan de onderzoekers en vragen om wijzigingen in het voorstel om ervoor te zorgen dat het ethisch verantwoord is.

Als het voorstel aan alle ethische normen voldoet, wordt het goedgekeurd.

Fase 4: monitoring

Tijdens de studie houdt de ethische commissie vaak toezicht om ervoor te zorgen dat de onderzoekers zich aan de goedgekeurde ethische richtlijnen houden.

Psychologie

In psychologisch onderzoek moeten onderzoekers deelnemers vertellen waar het onderzoek over gaat, wat er gaat gebeuren, en wat de mogelijke goede en slechte kanten zijn.

De deelnemers moeten dan zeggen dat ze willen meedoen door een papier te ondertekenen. Het is belangrijk dat niemand gedwongen wordt om mee te doen en dat ze altijd kunnen stoppen als ze willen.

Dit zorgt ervoor dat mensen vrijwillig en met begrip aan het onderzoek deelnemen.

Voorbeeld van niet-ethisch onderzoek in de psychologie

Een voorbeeld van niet-ethisch psychologisch onderzoek staat bekend het “Little Albert-experiment” uitgevoerd door John B. Watson en Rosalie Rayner.

In dit experiment werd een baby genaamd Albert blootgesteld aan harde geluiden en enge objecten, zoals een witte rat, om te zien hoe hij reageerde.

Aangezien Albert een baby was, kon hij geen toestemming geven. Zijn moeder werd ook niet volledig geïnformeerd over wat er zou gebeuren.

Albert ontwikkelde na het experiment een intense angst voor witte knuffelbeesten en vergelijkbare stimuli. Dit leidde tot ernstige psychische schade. Na het experiment kreeg Albert geen hulp om zijn angst te verminderen. Er werd geen debriefing of follow-up voorzien.

Benaderingen voor onderzoeksethiek

Er zijn verschillende manieren om onderzoeksethiek te benaderen. Hieronder staan enkele van die benaderingen beschreven:

Deontologische ethiek

Dit is een ethische benadering die voorschrijft dat sommige handelingen op zichzelf goed of fout zijn, ongeacht de gevolgen.

Als voorbeeld: liegen of beloftes breken worden als intrinsiek verkeerd beschouwd.

Het draait om principes zoals die in het begin van dit artikel zijn beschreven, zoals: behandel anderen zoals je zelf behandeld wilt worden.

Consequentialistische onderzoeksethiek

Volgens deze benadering hangt de juistheid of onjuistheid van een handeling alleen af van de gevolgen ervan.

Je zou moeten handelen om de beste uitkomst te bereiken, wat dat ook mag zijn.

Een voorbeeld hiervan is utilitarisme, waarbij mensen streven naar het maximaliseren van geluk of het minimaliseren van pijn voor zoveel mogelijk mensen.

Deugdethiek

Deze benadering richt zich meer op de persoonlijke karaktereigenschappen dan op specifieke handelingen.

Het gaat hierbij niet alleen om vragen zoals: wat moeten we doen?, maar ook: wat voor soort persoon moeten we zijn? Deugden zoals moed, eerlijkheid en mededogen moeten worden benadrukt.

Zorgethiek

Dit is een benadering die de nadruk legt op relaties en zorg voor anderen.

Het richt zich op de vraag hoe we voor elkaar moeten zorgen en empathie moeten tonen. Dit is nuttig in situaties waarin traditionele ethische principes conflicteren, zoals bij gevoelige discussies over abortus.

Nu is het jouw beurt

Wat denk jij? Herken jij de uitleg over onderzoeksethiek? Heb jij ethische overwegingen moeten maken bij het uitvoeren van bijvoorbeeld jouw afstudeeronderzoek? Denk jij dat ethische opvattingen veranderen door de tijd? Heb jij tips of opmerkingen?

Deel jouw kennis en ervaring via het commentaar veld onderaan dit artikel.

Meer informatie

1. Barick, R. (2021). Research Methods For Business Students. Retrieved 02/16/2024 from Udemy.
2. Emanuel, E. J., Grady, C. C., Crouch, R. A., Lie, R. K., Miller, F. G., & Wendler, D. D. (Eds.). (2008). The Oxford textbook of clinical research ethics. Oxford University Press.
3. Israel, M., & Hay, I. (2006). Research ethics for social scientists. Sage.
4. Oliver, P. (2010). The student’s guide to research ethics. McGraw-Hill Education (UK).
5. Moreno, M. A., Fost, N. C., & Christakis, D. A. (2008). Research ethics in the MySpace era. Pediatrics, 121(1), 157-161. Harvard Business Review, 130-139.

Citatie voor dit artikel:
Janse, B. (2023). Onderzoeksethiek. Retrieved [insert date] from Toolshero: https://www.toolshero.nl/onderzoek/onderzoeksethiek/

Oorspronkelijke publicatiedatum: 27/09/2023 | Laatste update: 16/02/2024

Wilt u linken naar dit artikel, dat kan!
<a href=”https://www.toolshero.nl/onderzoek/onderzoeksethiek/”>Toolshero: Onderzoeksethiek</a>

Article by:

Ben Janse

Ben Janse is een young professional en werkzaam als Content Manager bij Toolshero. Daarnaast houdt hij zich binnen zijn studie International Business aan de Hogeschool Rotterdam bezig met het analyseren en ontwikkelen van managementmodellen. Dankzij zijn theoretische en praktische kennis weet hij hoofd- en bijzaken goed te onderscheiden waardoor de essentie van elk artikel goed naar voren komt.