Theorie van gepland gedrag (Ajzen)

Theorie van gepland gedrag: in dit artikel wordt de theorie van gepland gedrag praktisch uitgelegd. Na het lezen begrijp je de basis van deze krachtige psychologietheorie.

Wat is de theorie van gepland gedrag (Theory of Planned Behavior)?

De theorie van gepland gedrag is een theorie uit de psychologie die overtuigingen aan gedragingen koppelt. De theorie wordt ook wel de Theory of Planned Behavior (TPB) genoemd. Volgens de theorie zijn er drie kerncomponenten, die samen de gedragsintenties van een persoon vormen. Deze drie kerncomponenten zijn:

1. Houding
2. Subjectieve normen
3. Waargenomen gedragscontrole

Het uitgangspunt van de theorie is dat de gedragsintentie van een persoon de meest belangrijke determinant is van sociaal gedrag.

De theorie is uitgewerkt door Icek Ajzen. Zijn doel was om de theorie van beredeneerd handelen te verbeteren, of de Theory of Reasoned Action (TRA). Deze theorie was eerder ontwikkeld door Martin Fishbein in 1980 en had betrekking op verschillende leertheorieën en consistentietheorieën, zoals de congruentietheorie van Osgood en Tannenbaum, de dissonantietheorie van Leon Festinger en Fritz Heiders balanstheorie.

Normatieve overtuigingen en subjectieve normen

Met normatieve overtuigingen wordt de perceptie van een individu van sociale druk bedoeld, of de overtuigingen van relevante personen die betrekking hebben op welk gedrag wel of niet moet gewenst is.

Met subjectieve normen wordt de perceptie van een individu bedoeld over specifiek gedrag dat wordt beïnvloed door het oordeel van anderen zoals familie of vrienden.

Controleovertuigingen en waargenomen gedragscontrole

Controleovertuigingen zijn de overtuigingen van een individu over de aanwezigheid van factoren die uitvoering van bepaald gedrag kunnen belemmeren of faciliteren.

Waargenomen gedragscontrole is het door een persoon waargenomen gemak of complexiteit om specifiek gedrag uit te voeren. Er wordt aangenomen dat waargenomen gedragscontrole wordt bepaald door het totaal van controleopvattingen.

Gedragsintentie en gedrag

De gedragsintentie van een persoon is de bereidheid om bepaald gedrag te laten zien. De gedragsintentie is een onmiddellijk antecedent van gedrag dat gebaseerd is op de houding van opzichte van de gedragingen, de subjectieve norm en de waargenomen gedragscontrole.

Gedrag is de waarneembare actie van een persoon in een bepaalde situatie. Icek Ajzen stelde dat gedrag een functie is van intenties en percepties van gedragsbeheersing. Volgens Ajzen matigt de waargenomen gedragscontrole het effect van intentie op gedrag.

Toepassing theorie van gepland gedrag in de gezondheidszorg

De theorie van gepland gedrag heeft verschillende toepassingen, waarvan de belangrijkste in de gezondheidszorg en educatie over gezondheid.

Een voorbeeld daarvan wordt gevonden in antidrugscampagnes, waaronder ook roken valt. Deze campagnes omvatten vaak het laten zien van statistieken over mensen die risicovol gedrag vertonen. Het doel daarvan is om de subjectieve norm van de jongeren te veranderen.

Tieners roken meestal omdat mensen in hun groep dat ook doen. Daarom denken ze dat roken de norm is. Maar de meeste tieners roken niet. Het laten zien van de gegevens hierover aan deze jongeren zou de subjectieve norm moeten veranderen.

Psychologie

De theorie wordt veel gebruikt in de gezondheidspsychologie. Het is nuttig gebleken bij het voorspellen van intenties als het gaat om roken, drinken of ander drugsgebruik. Een van deze onderzoeken werd geleid door Hagger en collega’s.

Hij merkte op dat de drie kerncomponenten van deze theorie corresponderen met de intenties van alcoholverslaafden om te stoppen met hun drankgebruik of het te beperken.

Hoe gebruik ik de theorie van gepland gedrag om gedrag te veranderen?

Met deze theorie als theoretische basis kunnen enkele stappen worden opgesteld, waarmee de kans op gedragsverandering vergroot wordt. Het team dat een interventie uitvoert, moet enkele dingen specificeren:

1. Actie
2. Doel
3. Context
4. Tijdstip

Een doel kan bijvoorbeeld zijn om een maand lang elke dag ten minste een portie granen te consumeren tijdens het ontbijt of de lunch (bewust gedrag). Consumeren is in dit voorbeeld de actie, een portie granen het doel en de komende maand een tijdlijn. Elke dag tijdens het ontbijt of de lunch is de context.

Daarna moeten de factoren worden geïdentificeerd die van invloed kunnen zijn op het doel. Overtuigingen ten opzichte van bepaald gedrag kunnen verschillen afhankelijk van de sociale omgeving van een persoon.

Ook het voeren van zogenaamde uitlokkingsinterviews kan nuttig zijn bij het toepassen van de theorie in de praktijk. Deze interviews helpen bij het identificeren van gedragsresultaten, referenten, culturele factoren en andere factoren zoals barrières. Voorbeelden van soorten vragen die gebruikt kunnen worden tijdens het uitlokkingsinterview zijn:

• Wat vind je niet leuk aan gedrag X?
• Wat zijn nadelen van het gedrag X?
• Wie is tegen gedrag X?
• Welke dingen maken het moeilijk om gedrag X te laten zien?
• Wie zou tegen jouw gedrag X kunnen zijn?
• Als je gedrag X wil laten zien, kan je dat dan?

Voor- en nadelen van de theorie van gepland gedrag

De theorie van gepland gedrag overweegt het gedrag van mensen dat niet in andere theorieën over gedragingen voorkomt. De gedragsintentie van een persoon alleen kan niet de determinant zijn van gedrag waar geen controle over is. Door het concept van waargenomen gedragscontrole toe te voegen aan de theorie, kan deze de relatie tussen intentie en feitelijk gedrag verklaren.

Sociale en andere behoeftes

Andere bekritiseren deze gedragstheorie omdat het de behoeften van een persoon niet zou overwegen, voordat die persoon actie onderneemt. Deze behoeften zouden invloed hebben op het gedrag, ongeacht houdingen ten opzichte van gedrag.

Een persoon kan bijvoorbeeld een negatieve houding en intentie hebben ten opzichte van het drinken van alcohol, maar dat toch doen omdat hij of zij groepslidmaatschap zoekt.

Een ander punt van kritiek gaat over de beperking van de theorie van gepland gedrag, namelijk dat het emoties die spelen niet in de theorie integreert. Bovendien zou het meeste onderzoek naar de TPB correlatief zijn en zou het meer gebaat zijn bij experimenten.

Dynamiek tussen houding, sociale normen en gedragscontrole

Sommige experimentele studies weerspreken de aanname dat intenties en gedrag consequenties zijn van houdingen, sociale normen of gedragscontrole. Een onderzoek van Sussman (2012) zette deelnemers er toe aan om een specifieke milieuorganisatie te steunen door een petitie te ondertekenen.

Nadat de intentie was gevormd en de petities waren getekend, veranderden de houdingen, sociale normen en waargenomen gedragscontroles. Deelnemers gaven vaker aan een positieve houding te hebben ten opzichte van de organisatie. Deze uitkomst impliceert dat de drie elementen van houdingen, sociale normen en gedragscontroles invloed op elkaar hebben die meerdere kanten uit kan gaan.

Nu is het jouw beurt

Wat denk jij? Herken jij de uitleg over de theorie van gepland gedrag? Herken jij gedrag zoals hierboven beschreven bij jezelf? Vind jij het bijvoorbeeld moeilijk om te stoppen met roken? Kan jij de drie kerncomponenten terugvinden in gedrag van mensen om je heen? Wil je meer weten over dit onderwerp of heb je tips of opmerkingen?

Deel jouw kennis en ervaring via het commentaar veld onderaan dit artikel.

Meer informatie

1. Conner, M., & Armitage, C. J. (1998). Extending the theory of planned behavior: A review and avenues for further research. Journal of applied social psychology, 28(15), 1429-1464.
2. Ajzen, I. (2020). The theory of planned behavior: Frequently asked questions. Human Behavior and Emerging Technologies, 2(4), 314-324.
3. Ajzen, I. (1991). The theory of planned behavior. Organizational behavior and human decision processes, 50(2), 179-211.
4. Gifford, R., & Sussman, R. (2012). Environmental attitudes. In S. D. Clayton (Ed.), The Oxford handbook of environmental and conservation psychology (pp. 65–80). Oxford University Press.
5. Godin, G., & Kok, G. (1996). The theory of planned behavior: a review of its applications to health-related behaviors. American journal of health promotion, 11(2), 87-98.
6. Rich, A., Brandes, K., Mullan, B., & Hagger, M. S. (2015). Theory of planned behavior and adherence in chronic illness: a meta-analysis. Journal of behavioral medicine, 38(4), 673-688.

Citatie voor dit artikel:
Janse, B. (2022). Theorie van gepland gedrag (Ajzen). Retrieved [insert date] from Toolshero: https://www.toolshero.nl/psychologie/theorie-van-gepland-gedrag/

Gepubliceerd op: 30/09/2022 | Laatste update: 03/04/2023

Wilt u linken naar dit artikel, dat kan!
<a href=”https://www.toolshero.nl/psychologie/theorie-van-gepland-gedrag/”>Toolshero: Theorie van gepland gedrag (Ajzen)</a>

Article by:

Vincent van Vliet

Vincent van Vliet is oprichter van Toolshero en verantwoordelijk voor de content en release management. Samen met het team bepaalt hij de strategie en beheert de content planning, marktintroducties, klantervaring en beleidsontwikkeling onderdelen van het bedrijf.