Cognitieve dissonantie theorie: de uitleg

Cognitieve dissonantie theorie: in dit artikel wordt de cognitieve dissonantie theorie van Leon Festinger praktisch uitgelegd. Naast wat het is, belicht dit artikel wie de theorie heeft voorgesteld, wat het belangrijkste element van deze theorie is, waarom het niet zo slecht is en de toepassingen van deze theorie. Na het lezen begrijp je de basis van deze psychologietheorie. Veel plezier met lezen!

Wat is de cognitieve dissonantie theorie?

In de psychologie betekent cognitieve dissonantie het ervaren van psychologische stress wanneer een persoon twee of meerdere psychologische ideeën, waarden of overtuigingen bezit.

Dit wordt ook wel psychologisch ongemak genoemd. In de praktijk komt cognitieve dissonantie het meest voor in situaties waarin een persoon moet kiezen tussen twee van deze onverenigbare overtuigingen of acties.

Wanneer twee alternatieven even aantrekkelijk zijn voor deze persoon is de dissonantie het grootst. Treedt cognitieve dissonantie op, dan zullen mensen er alles aan doen om de overtuigingen te veranderen totdat deze consistent met elkaar zijn.

Volgens de cognitieve dissonantie theorie hebben mensen de neiging om consistentie te zoeken tussen deze cognities (ideeën, overtuigingen, meningen).

Is er bijvoorbeeld inconsistentie, of dissonantie, tussen overtuigingen en gedrag, dan moet er iets veranderen om deze dissonantie op te lossen.

In het geval van dissonantie tussen overtuigingen en gedrag is het waarschijnlijk dat de overtuiging zal veranderen om de cognitieve consonantie te herstellen.

Wie stelde de cognitieve dissonantie theorie voor?

Het was Leon Festinger die het concept van cognitieve dissonantie voorstelde in zijn boek ‘A Theory of Cognitive Dissonance’, gepubliceerd in 1957.

Hierin stelde hij dat alle mensen streven naar interne psychologische consistentie om mentaal goed te kunnen functioneren in de echte wereld.

Een persoon die cognitieve dissonantie ervaart wordt ongemakkelijk, en is altijd gericht op en gemotiveerd om deze dissonantie te veranderen. Dat doet hij of zij door stressvol gedrag te rechtvaardigen, of door omstandigheden en tegenstrijdige overtuigingen te vermijden.

Wat is het hoofdelement uit de cognitieve dissonantie theorie?

Het hoofdelement uit de cognitieve dissonantie theorie betreft twee factoren die de sterkte van de dissonantie beïnvloeden.

Het gaat hierbij over het aantal dissonante overtuigingen van een persoon, en het belang dat aan elke overtuiging waarde wordt gehecht. Er is een aantal manieren om dissonantie te elimineren.

Waarom enige cognitieve dissonantie niet noodzakelijkerwijs slecht is

Dissonantie is niet perse een slecht iets in de ontwikkeling van een persoon. Het herkennen van situaties waarin overtuigingen en gedragingen in conflict met elkaar zijn kan helpen om dieper gelegen waarden te ontrafelen en beter te begrijpen waar iemand voor staat.

Dat is de uitleg van klinisch assistent professor Paraskevi Noulas. Dr. Curry stelt dat ‘werken aan de cognitieve dissonantie in je leven kan een positieve en verbazingwekkende levens veranderende ervaring zijn’.

‘Het kan een persoon toelaten om te groeien in controle over jezelf en je helpen vertrouwen op te bouwen in jezelf en je besluitvorming.’

Op een breed niveau heeft de mens enorme vooruitgangen te danken aan cognitieve dissonantie. Noulas stelt dat successen in vrouwenrechten, verminderen van kinderhuwelijken, en afschaffen van de slavenhandel voorbeelden zijn van positieve verandering als gevolg van cognitieve dissonantie.

Die veranderingen zijn te danken aan personen die tegenstrijdigheden herkenden tussen hoe vrouwen of slaven werden beschouwd, en hoe de maatschappij zich hier tegenover gedroeg.

Mensen herkenden de cognitieve dissonantie en voerden revolutionaire veranderingen door om de waarden van de samenleving beter aan te laten sluiten op de acties van de samenleving.

Op welke manieren kan cognitieve dissonantie opgelost worden?

Duidelijk gemaakt is dat de cognitieve dissonantietheorie stelt dat mensen psychologische consistentie zoeken tussen hun overtuigingen en de realiteit van de wereld.

Om goed te kunnen functioneren verminderen mensen voortdurend hun cognitieve dissonantie om hun cognities af te stemmen op hun acties.

Door het nastreven van psychologische consistentie kunnen personen met cognitieve dissonanties mentale stress verminderen met acties waardoor de dissonantie verminderd wordt. In de praktijk verminderen personen cognitieve dissonantie op de volgende drie manieren:

Figuur 1 – drie onderdelen van de cognitieve dissonantie theorie

1. Veranderen van gedrag

De eerste manier om cognitieve dissonantie te verminderen is om dissonant gedrag te veranderen. Een persoon die overmatig drinkt kan besluiten om te stoppen met drinken, of een taxi te bestellen na een paar drankjes.

Het veranderen van beide gedragingen verlicht de cognitieve dissonantie omdat zij hun acties in harmonie brengen met de kennis die zij hebben over de gevaren van rijden onder invloed.

Deze wijze van dissonantiereductie levert vaak problemen op en is in de praktijk lastig uitvoerbaar. Dat komt omdat het moeilijk is voor mensen om aangeleerde gedragsreacties te veranderen. Een ander voorbeeld hiervan is het stoppen met roken.

Iedereen kent de gevaren van roken, en ondanks dat wij bewust zijn van mogelijke consequenties kunnen mensen vaak niet hun gedrag in lijn brengen met de realiteit door te stoppen met roken.

2. Veranderen van overtuigingen

De overtuigingen van mensen worden constant aangepast om dissonantie te verlichten. Met andere woorden, het menselijk brein filtert constant conflicterende zaken om bepaalde overtuigingen te ondersteunen.

In het voorbeeld van de persoon die rook, kan deze persoon wetenschappelijk onderzoek doen en geloven dat roken niet noodzakelijkerwijs kanker veroorzaakt. Op die manier ervaren zij minder dissonantie bij het doorgaan met slecht gedrag.

3. Rechtvaardigen van overtuigingen en gedrag

Een goed voorbeeld hiervan is een persoon die al het geld uitgeeft wat hij of zij bemachtigd heeft. Zij kunnen zichzelf ervan overtuigen dat het uitgeven van geld oké is omdat je het toch niet kan meenemen na het leven.

Een persoon die vaak risicovol gedrag laat zien kan dit goedpraten door te stellen dat elke dag geleefd moet worden zonder omkijken omdat je nooit weet wanneer de laatste dag is aangebroken.

Dit zijn allemaal pogingen om risicovol gedrag te rationaliseren, en de cognitieve dissonantie te verminderen.

Tolerantieniveau cognitieve dissonantie

Ieder mens heeft een ander tolerantieniveau voor cognitieve dissonantie, en dus kan het niet echt objectief worden gemeten.

Voor de meesten voelt cognitieve dissonantie echter ongemakkelijk, en wordt vergeleken met een zeurend gevoel dat er iets niet klopt. Tegelijkertijd creëert het geen enorm en niet te overzien probleem in je leven.

Uiteindelijk gaan de meesten wel de behoefte voelen om iets te veranderen om het zeurende ongemak te stoppen.

Het spectrum van cognitieve dissonantie is er een met extremen. Aan de extreme kant van het spectrum kan dissonantie zich manifesteren als angst.

Dit komt met name voor wanneer het een lang gekoesterde overtuiging betreft, zoals een religieuze overtuigingen of moraal die in strijd komt met gedrag of verlangens.

Mensen die zijn opgegroeid in een conservatieve religie zijn ervan overtuigd dat seks voor het huwelijk een zonde is. Als dat dan toch gebeurt kan er cognitieve dissonantie optreden. Hetzelfde gebeurt voor twee mensen van hetzelfde geslacht die een relatie met elkaar aangaan.

Dit soort cognitieve dissonantie komt tegenwoordig gelukkig een stuk minder voor. De onbalans kan voor ernstige problemen zorgen en bijvoorbeeld voor gevoelens als angst, schaamte of woede.

Als de dissonantie erg groot is krijgen mensen het gevoel immoreel te zijn, of kunnen een gebrek aan eigenwaarde ontwikkelen totdat de balans hersteld is.

Cognitieve dissonantie toegepast

De cognitieve dissonantie theorie wordt op een groot aantal manieren gebruikt en ingezet in het normale hedendaagse leven. Hieronder worden enkele toepassingen behandeld.

Onderwijs

Cognitieve dissonantie is opgenomen in verschillende modellen van basisleerprocessen voor studenten. Het doel hiervan is om het zelfbewustzijn van studenten bij psychologische conflicten in hun overtuigingen, idealen en waarden te bevorderen.

Dit vereist dat studenten hun persoonlijke overtuigingen leren te verdedigen.

Nadien worden de studenten geleerd om objectief nieuwe feiten en informatie waar te nemen om de psychologische stress van het conflict tussen hun overtuigingen en de realiteit te verminderen.

Studies wijzen aan dat psychologische interventies die cognitieve dissonantie veroorzaken om een gerichte verandering door te voeren, het leren van studenten doen toenemen.

Psychotherapie

De algemene effectiviteit van psychotherapie en psychologische interventies wordt gedeeltelijk verklaard door de theorie van cognitieve dissonantie.

Uit de sociale psychologie blijkt dat de geestelijke gezondheid van een patiënt positief beïnvloedt wordt door de vrijheid om een specifieke vorm van therapie te kiezen en de vereiste inspanning leveren om cognitieve dissonantie te verminderen.

Sociale gedragingen

Ook wordt de cognitieve dissonantie theorie gebruikt om positief sociaal gedrag te bevorderen. Een voorbeeld hiervan is het stimuleren van het gebruik van voorbehoedsmiddelen in verschillende delen van de wereld.

Andere acties gebaseerd op cognitieve dissonantie zijn campagnes tegen openbaar rommel laten slingeren, acties tegen racisme, en naleving van verkeerswetten. De theorie kan ook gebruikt worden als verklaring waarom mensen goede doelen ondersteunen.

Voorbeeld cognitieve dissonantie theorie in praktijk

Onderzoeker Hank Rothgerber stelde dat mensen die vlees eten een inwendig conflict kunnen ondervinden tussen hun eetgedrag en hun affectie jegens dieren.

Deze dissonantie treedt op wanneer iemands gedrag als vleeseter een overtuiging, waarde of houding tegenspreekt.

De betreffende persoon kan dan een aantal dingen doen, waaronder vermijden or opzettelijke onwetendheid om te voorkomen dat deze vorm van cognitieve dissonantie blijft optreden.

Om de dissonantie op te lossen gaat de persoon vervolgens dieren als minder zien als de mens, de verantwoordelijkheid voor het eten van vlees weigeren aan te nemen, of de overtuiging aannemen dat vlees gezond is voor de gezondheid op basis van het bestuderen van onderzoeken.

Samenvatting cognitieve dissonantie theorie

In de psychologie staat de cognitieve dissonantie theorie bekend als een theorie die een vorm van psychologische stress beschrijft die ervaart wordt wanneer een persoon twee of meer tegenstrijdige overtuigingen, gedragingen of waarden bezit.

Volgens de cognitieve dissonantie theorie neigen alle mensen naar het zoeken van consistentie in hun cognities.

Bestaan er inconsistenties tussen bijvoorbeeld overtuigingen en gedrag, dan zal een van de twee aangepast moeten worden om het ongemak weg te nemen.

De term cognitieve dissonantie werd voorgesteld door Leon Festinger, die de theorie erachter presenteerde in zijn boek ‘A Theory of Cognitive Dissonance’ in 1957.

Omdat er sprake is van een zekere onbalans, of ongemak, wordt cognitieve dissonantie vaak als iets negatiefs beschouwd. Het concept en het proces van cognitieve dissonantie is echter essentieel in de ontwikkeling van ieder mens.

Dr. Curry stelt dat het werken aan cognitieve dissonantie een positieve en verbazingwekkende levens veranderende ervaring kan zijn. Bepaalde zaken die tegenwoordig als vanzelfsprekend worden gezien zijn het directe gevolg van natuurlijke cognitieve dissonantie, waaronder het hebben van gelijke rechten voor mannen en vrouwen, afschaffing van de slavernij, en de afschaffing van kinderhuwelijken en kinderarbeid.

Om het ongemak dat optreedt door cognitieve dissonantie weg te nemen gebruikt een persoon bewust of onbewust een van drie manieren.

De eerste manier is om bepaalde overtuigingen aan te passen zodat deze gedrag niet in de weg staat.

De tweede manier is om bepaald gedrag te veranderen, zodat deze niet in strijd is met de overtuiging van een bepaald persoon. Als laatste kan het rechtvaardigen van bepaalde acties of gedragingen gebruikt worden om de cognitieve dissonantie op te lossen.

Cognitieve dissonantie is ook een belangrijk onderdeel in het onderwijs dat mensen zouden moeten ontvangen gedurende hun ontwikkelingsperiode.

Het doel hiervan is om het zelfbewustzijn van studenten te bevorderen. Door studenten aan te leren hoe zij objectief nieuwe feiten en informatie moeten waarnemen kan de psychologische stress afnemen wanneer hun overtuigingen in strijd zijn met hun gedrag of realiteit, en vice versa.

Verder treedt het proces van cognitieve dissonantie op in de psychotherapie, en bij pogingen om sociaal positief gedrag te bevorderen zoals het gebruik van voorbehoedsmiddelen, en het strijden tegen racisme.

Nu is het jouw beurt

Wat denk jij? Herken jij de uitleg over de cognitieve dissonantie theorie? Ervaar jij psychologische stress, of heb jij dat ervaren, en weet jij nu beter waardoor dat komt? Als jij terug kijkt op jouw ontwikkeling, kan je dan stellen te maken hebben gehad met cognitieve dissonantie? Herken jij dit proces van zelfbewustheid bij anderen in jouw omgeving? Heb jij tips of opmerkingen?

Deel jouw kennis en ervaring via het commentaar veld onderaan dit artikel.

Meer informatie

1. Brehm, J. W., & Cohen, A. R. (1962). Explorations in cognitive dissonance.
2. Festinger, L. (1962). A theory of cognitive dissonance (Vol. 2). Stanford university press.
3. Greenwald, A. G., & Ronis, D. L. (1978). Twenty years of cognitive dissonance: Case study of the evolution of a theory. Psychological review, 85(1), 53.
4. Harmon-Jones, E. E., & Mills, J. E. (1999). Cognitive dissonance: Progress on a pivotal theory in social psychology. In Scientific Conferences Program, 1997, U Texas, Arlington, TX, US; This volume is based on papers presented at a 2-day conference at the University of Texas at Arlington, winter 1997.. American Psychological Association.

Citatie voor dit artikel:
Janse, B. (2020). Cognitieve dissonantie theorie (Festinger). Retrieved [insert date] from Toolshero: https://www.toolshero.nl/psychologie/cognitieve-dissonantie-theorie/

Oorspronkelijke publicatiedatum: 09/03/2020 | Laatste update: 01/12/2023

Wilt u linken naar dit artikel, dat kan!
<a href=”https://www.toolshero.nl/psychologie/cognitieve-dissonantie-theorie/”>Toolshero: Cognitieve dissonantie theorie (Festinger)</a>

Article by:

Ben Janse

Ben Janse is een young professional en werkzaam als Content Manager bij Toolshero. Daarnaast houdt hij zich binnen zijn studie International Business aan de Hogeschool Rotterdam bezig met het analyseren en ontwikkelen van managementmodellen. Dankzij zijn theoretische en praktische kennis weet hij hoofd- en bijzaken goed te onderscheiden waardoor de essentie van elk artikel goed naar voren komt.